محمدبن ابراهيم بن يحيى شيرازى (متوفى 1050 ه.ق) معروف به صدر المتالهين از فلاسفه بزرگ و نويسندگان كم نظير در جهان اسلام مى‏باشد كه در اكثر موضوعات مختلف علوم اسلامى به تاليف و تصنيف پرداخته است در واقع در شمار نويسندگان كثير التاليف است و آثار او افزون بر هفتاد عنوان كتاب مى‏باشد.با اينكه بيشترين تبح و شهرت علمى وى در فلسفه و حكمت‏بوده اما به علوم قرآن و تفسير، توجه خاصى از خود نشان داده و آثار و تاليف نسبتا زيادى را در اين زمينه از خود بجاى گذاشته است. مرحوم آقا بزرگ تهرانى در كتاب خود موسوم به «الذريعه‏» بيش از پانزده اثر از وى كه در خصوص تفسير آيات و سور قرآن نگارش يافته را نام برده است . (1)
گرچه مجموعه تفسير وى مشتمل بر تمامى آيات و سور قرآن نيست و تنها بعضى از سور و آيات را شامل مى‏شود، لكن در ميان تفاسير قرآن كريم از جايگاه ممتاز و اهميتى خاص برخوردار است.بى‏ترديد نگارش مفاتيح الغيب بعنوان مقدمه اين تفسير بر اهميت و ارزش آن افزوده است . (2) هدف مؤلف از انى مقدمة تفسير خود - همانگونه كه از نام آن بر مى‏آيد - دست‏يازى و آشنا شدن به كليدهاى ابواب غيب است تا پرداه از چهره آيات برگيرد و اسرار آن را هويدا سازد.ملاصدرا اين تفسير را با توجه به سبك اشراق و مرام عرفا - و به عقيده بعضى از محققان معاصر، (3) بخشى از آن را در شهر قم - نگاشته است.مجموعه تفاسير ملاصدرا، براى نخستين بار طى سالهاى 1276 الى 1322 ه.ش به زيور طبع آراسته (4) و مجددا در سال 1364 ه.ش توسط محمد خواجوى تصحيح و به چاپ رسيده است.

گرچه ملاصدرا را بايد از مفسرانى دانست كه در تفسير خود از شيوه معمول مفسران پيروى نموده و به تبعيت از آنان‏در آغاز تفسير به بيان معانى واژه‏ها و مفردات قرآن و نيز به ذكر انواع قراءات و موارد اختلاف ميان قراء و نقل آراء آنان پرداخته است; اما به نكات ادبى و اعراب آيات و جنبه‏هاى بلاغى قرآن از خود توجه زيادى نشان نمى‏دهد، چرا كه بحث در زمينه تفسير لغوى و ظاهر الفاظ و جنبه‏هاى ادبى و بلاغى آن را چندان سودمند و وافى به مقصود نمى‏داند.او معتقد است قرآن بمنظور پرداختن افراد به وجوه اعراب و جنبه‏هاى ادبى آن نازل نشده است.پرداختن به اين امور، ثمره‏اى جز تحصيل معارف جزئى در پى نخواهد داشت.وى غرض اصلى از نزول قرآن را درك معانى و اسرار آن مى‏داند.همو در ذيل آيه 5 از سوره مباركه جمعه گفته است: هر كس قرآن را حفظ نمايد، اما اسرار و معانى آن را درك نكرده به مقتضاى آن عمل نكند.به سان مركب است كه بر پشت‏خود كتاب حمل مى‏كند ولى از مطالب آن بى‏خبر و ناآگاه است . (5)
ملاصدرا گويد: كسى كه صرفا به معانى واژه‏ها و تفسير ظاهر الفاظ قرآن و نكات اعرابى و فنون ادبى آن و علم و فصاحت‏بيان و بديع آگاهى داشته باشد و در نزد خويش چنين بپندارد كه داناى به تفسير قرآن است و هدف نزول قرآن را بدست آوردن اين گونه معارف جزئيه بداند بى‏ترديد مصداق تمثيلى است كه خداوند - تعالى - در آيه‏5 سوره مباركه جمعه بيان داشته است . (6)
صدر المتالهين، براى دانشهايى كه از آن به علوم ظاهرى تعبير مى‏كند، ارزش چندانى قائل نيست.در اين باره مى‏گويد: «هر كس ميخواهد بداند كه چرا «ربا» در «بسمله‏» كشيده شده و يا آنكه سين در مد داده‏اند؟ و به چه علت «الف‏» از نظر كتابت در «بسمله‏» حذف شده اما در شريفه «باسم ربك‏» باقى مانده است؟ بر اوست كه به اهل خط و قرائت رجوع كند نيز آن كس كه مى‏خواهد بداند جايگاه «بسمله‏» در آيات چگونه است؟ آيا «بسمله‏» جزئى از آيه محسوب مى‏شود و يا آنكه آيه‏اى مستقل دانسته مى‏شود بايد به اصحاب نقل و راويان حديث مراجعه كند . (7)
نيز همو گفته است: «آن كس كه مى‏خواهد بداند كه «رباء» در «بسمله‏» به چه تعلق دارد؟ و عامل محذوف در آن چيست؟ و يا چرا عامل محذوف متاخر آمده است (بسم الله اقرا و اتلو) و به چه علت‏خداى - تعالى - در آيه شريفه «اقرا باسم ربك‏» عامل را مقدم ذكر كرده است؟ و منظور از تعلق اسم الله به اقرا چه مى‏باشد؟ و...بر اوست كه به تفاسير مشهور، بويژه به تفسير كشاف مراجعه كند . (8)
ملاصدرا نه تنها گرايش به جنبه‏هاى ادبى و بلاغى را در امر تفسير قرآن سودمند بر نمى‏شمرد بلكه آن را از موانع و حجابهاى فهم و ادراك قرآن مى‏داند.او در مفاتيح الغيب ضمن بيان انواع موانع درك قرآن گفته است: «.(..مانع) سوم آنكه (مفسر) غرق در علم عربى و ريزه‏كارى‏هاى الفاظ بوده و عمر خود را در بررسى آن بسر بياورد; زيرا هدف اصلى از فرو فرستادن قرآن جز خواندن خلق به جوار الهى، به سبب به كمال رسانيدن گوهرهاى وجودى آنان و تابناك نمودن دلهاى آنان به نور معرفت ربوبى و آيات او نيست; نه آنكه تمامى زندگى و عمر خود را در كيفيت كلام و نيكو ادا نمودن الفاظ و علم بلاغت و صنعت‏بديع بسر آورد.زيرا آن علوم از توابعى است كه بدانها احتجاج و گفتگو با منكران مى‏نمايند.و اما بينايى در معناى آيات قرآنى، آن نيست كه زمخشرى و پيروان او بدان رسيده و در تمامى اوقات خود، نهايت كوشش خويش را در آن بكار گرفته و در نتيجه از معانى اصلى و حقيقت كلام الهى دور افتادند . (9)
بر غم آنكه ملاصدرا تفسير ظاهرى را ارزشمند و مفيد نميداند و پرداختن به جنبه‏هاى ادبى و بلاغى قرآن را كم فايده خوانده است و نيز در تفسير وى بندرت ديده ميشود كه در هنگام تفسير به اشعار عرب به ويژه اشعار شعراى عرب جاهلى احتجاج كند و بر مفسران نامدارى چون زمخشرى (متوفى 538 ه.ق) و فخر رازى (متوفى 606 ه.ق) خرده مى‏گيرد اما در عين حال تا حدود زيادى از سبك اين مفسران متاثر گرديده و مباحث لغوى و ادبى تفسير خود را از اين دو مفسر وام گرفته و از تفاسير آنها بهره فراوان برده است.

ملاصدرا معتقد است كسب و فراگيرى بسيارى از مسائل فرعيه مفيد نبوده و اشتغال به آن بهره‏اى جز تضييع عمر آدمى را در بر ندارد، او مى‏گويد عمر آدمى ارزشمندتر از آن است كه در راه چنين امورى مصروف گردد و در بعضى موارد فقهاء را بخاطر اين موضوع مورد ملامت و نكوهش خويش قرار داده است . (10) وى در اين مورد چنين گفته است:
«...و عجب است كه بيشترين منتسبين به علم كه چگونه قناعت نموده‏اند به مرتبه عوام و نساء و صبيان و به بحث از حقيقت نفوس خود مشغول نمى‏شوند و از آنكه مآل آن به كجا خواهد كشيد.تفحص نمى‏كنند; با آنكه برايشان فرض است و در طول عمر مشغول مى‏شوند به بسيارى از مسائل فرعيه و خلافات فقهيه كه عمرها مى‏گذرد و كس به آن محتاج نمى‏شود مثل احكام فروعات نادره از ميراث و طاق احكام شقوق و احتمالات بعيده در مزارعه و مساقات كه حتى يك از آنها در عمرهاى طويل واقع نمى‏شود; با آنكه در هر زمانى اشخاصى هستند كه به آن قيام نمايند و توجه به اين مسائل بر كسى فرض عين نيست‏بلكه مانند ساير فرضهاى كفايى است.» (11)
وى در ذيل كتاب مبدا و معاد خود به اين شعر عرفى شيرازى استشهاد كرده كه بيانگر نوع نگرش و نظر او درباره ميزان اهميت اين رشته علم مى‏باشد:
فقيهان دفترى را مى‏پرستند
حرم جويان درى را مى‏پرستند
برافكن پرده تا معلوم گردد
كه ياران ديگرى را مى‏پرستند (12) همو در جاى ديگر گفته است: «...اگر از اهل اين فنى; تفكر نما و الا، چشمت را از خواندن اين كتاب و تدبر و تفكر در مشكلات علم قرآن بپوشان و بپرداز به خواندن قصه‏ها و خبرها و روايات و همچنين تاريخ و نسب‏شناسى نياكان و دنبال قواعد عربى و لغت رفتن و حفظ روايت‏بدون آگاهى و فهم درايت و بپردازد به آنچه كه در نزد تو مانند نتيجه براى همه است‏يعنى سخن گفتن از مسائل فرعى فقه كه محل خلاف و گفتگو است و از نوادر فرعهاى طلاق و بنده آزاد كردن و سلم و اجاره و رهن و تقسيم مال ارث كه احتياج به كسرهاى بسيار دقيق دارد تا مخرج صحيح بدست آيد و غير اينها از اين چيزهاى مهم كه در بعضى اوقات براى بعضى افراد احتياج مى‏افتد و خداوند براى اين كار مانند كارهاى ديگر كه در مرتبه و منزلت از اين پست‏تر است; اشخاص و گروهى را گماشته است كه اين را خيلى بزرگ و مهم دانسته‏اند و در آن پافشارى مى‏نمايند و از داشتن آن خيلى خوشحال و خرم‏اند. «كل حزب بما الديهم فرحون . (13)
بى‏ترديد ملاصدرا در خصوص كم ارزش دانستن جنبه‏هاى ادبى و بلاغى قرآن و همچنين اظهار بى‏علاقگى وى نسبت‏به علم فقه، راه اغراق و مبالغه را پيموده و بى‏شك اين گونه آراء وى تحت تاثير افكار غزالى (متوفى‏505 ه.ق) بوجود آمده است.غزالى در كتاب «احياء العلوم‏» و «جواهرالقرآن‏» به تقسيم‏بندى علوم پرداخته و بعضى از علوم پوسته و قشر و برخى ديگر را علم لباب و مغز ناميده است.غزالى در جواهر القرآن علوم ادبى شامل صرف، نهر، لغت، علوم بلاغت و تاريخ و فقه را در شمار علوم پوسته و قشر ياد كرده و اين گونه دانشها را علوم آلى و ابزارى دانسته است و علم معرفت نفس در مبدا و معادشناسى را علم لباب و مغز خوانده و آن را برترين و اشرف همه دانشها بر شمرده است . (14)
ملاصدرا نيز در اين باره از او متاثر شده و از آثار او بهره گرفته و نوشته‏هاى او را عينا در آثار خود، نقل نموده است . (15)

ملاصدرا، از مفسرانى است كه در تفسير قرآن به جنبه‏هاى معنوى و عرفانى آن، از خود گرايش نشان مى‏دهد.او معتقد است كه اكثر مفسرانى كه نظر به جنبه‏هاى ظاهرى و لسانى قرآن داشته‏اند، از توجه به معانى و بطون آيات غافل مانده‏اند، او مى‏گويد مانع اصلى اين مفسران از فهم معانى و حقايق قرآن، فريفته شدن ايشان به ظاهر آيات بوده است . (16) نيز همانگونه كه پيش از اين گذشته از روش تفسيرى و تاويل آيات مفسران تاويل گرا - نظير معتزله كه از شيوه‏هاى بلاغى از قبيل بهره‏گيرى از تمثيل، استعاره و مجاز در تفسير آيات استفاده كرده‏اند - انتقاد مى‏كند; (17)
او بر اين باور است كه مفسر در تفسير آيات نبايد جز به نقل صريح و يا مكاشفه قلبى - كه رد و تكذيب آن ممكن نباشد - اعتماد ورزد، چرا كه عدم توجه به اين موضوع موجب فرو افتادن وى در هلاكت و نابودى مى‏گردد . (18)
صدر المتالهين مهمترين آفاتى كه موجب حرمان و بى‏بهرگى مفسر از فهم اسرار آيات مى‏گردد را شيوع جهل، دنياخواهى و مقام پرستى و شهرت‏طلبى و تقرب جستن به پادشاهان و حاكمان خوانده است.او معتقد است، تزكيه درونى، طهارت نفس و دورى گزيدن از عادات و رسوم مردمان از مهمترين عوامل دستيازى به اسرار قرآن است . (19)
او درباره كشف و پرده‏بردارى از حقايق قرآن گويد: تحقيق معانى و اسرار قرآن بوسيله دانش مكاشفه - كه دريايى بس بزرگ است - شناخته مى‏شود و تفسير ظاهرى نمى‏تواند ما را از آن بى‏نياز كند، بلكه اگر آدمى همه عمر خود را در راه كشف اين اسرار و تحصيل مقدمات و لوا حق آن مصروف دارد، كفايت اين مهم را نمى‏نمايد، بلكه قبل از آنكه بتواند همه لوا حق اين علم را بدست آورد، چراغ عمرش به خاموشى مى‏گرايد.او مى‏گويد: نبايد پنداشته شود كه ما تنها به تفسير و تحقيق معانى بعضى از واژه‏ها و عبارات قرآن نيازمنديم، بلكه هر واژه‏اى از قرآن داراى اسرار و معنايى ژرف است كه تنها راسخان در علم بقدر صفا و پاكى دل و به فراخور دانش خويش مى‏توانند از رخسار اين معانى پرده بر گيرند و هر يك از آنان را در فهم اين معانى، مراتبى است . (20)
ملاصدرا اظهار مى‏دارد: در قرآن دانشهاى گوناگونى وجود دارد; همانگونه كه در آن حقايق قدسى ربانى - كه غذاى انديشه‏هاى والاست - نهفته است، همانگونه نيز در آن، واكنشهاى جزئى نظير: احكام سياسى و فقهى، داستان و اخبار و حكايات اقوام گذشته يافت مى‏گردد و عموم مسلمانان - كه در مرتبه متوسط از نجات قرار دارند - از آن علوم جزئى بهره‏مند مى‏شوند و در جهان آخرت از گونه‏اى حيات برخوردارند - از آن علوم جزئى بهره‏مند مى‏شوند و در جهان آخرت از گونه‏اى حيات برخوردارند كه نسبت‏به حيات ره يافتگان مقرب - كه از زندگى و حيات عقلى برخوردارند - در درجه پايين‏ترى قرار گرفته‏اند . (21)
او مى‏گويد در قرآن غذاهاى روحانى و جسمانى وجود دارد كه بقاى زندگى عقلانى و نفسانى را در جهان آخرت موجب مى‏گردد . (22) وى در اين باره نظمى به پارسى سروده است:
هست قرآن چون طعامى كز سما
گشته نازل از براى اغتدا
اغتذاى آدم از لوح و قلم
اغتذا يابد دواب از راه فم
«فى السماء رزقكم‏» گفته خدا
رزق انسان گشته نازل از سما
روزى انسان رسد از آسمان
روزى حيوان بود از آش و نان
تو ز قرآن بنگرى افسانه‏ها
قشر و كه بينى نه مغز و دانه‏ها
هست‏بهر آدمى دهن و لبوب
تبن و قشر از بهر حيوان نى حبوب
تو ز قرآن مى‏نجويى غير حرف
جان دهى بهتر لغت‏يا نحو و صرف
اندر سعيى هميشه با شتاب
كه نباشد فرق از تو تا دواب
ملاصدرا پس از آنكه علوم مختلف را به موائد و اغذيه تشبيه مى‏نمايد مى‏گويد هر كس كه با توجه به انديشه و فراخور عقل و دانش خود از اين معانى و موائد قرآنى بهره مى‏گيرد.
چون غذا با مغتذى باشد شبه
گاو و خر را خوش نيايد جز كه كه (23)
با آنكه ملاصدرا براى قرآن، مراتب و بطونى قائل است اما بر اين باور است كه هيچ كس جز ذات بارى تعالى نميتواند به نهايت و ژرفاى اسرار و معانى قرآن، دست‏يازد و اگر همه درياها مركب شوند و همه درختان در روى زمين به قلم تبديل گردند نمى‏توانند اسرار كلمات خداوند را شمارش كنند . (24) «لو كان البحر مدادا كلمات ربى لنفد البحر قبل ان تنفذ كلمات ربى ولو جئنا بمثله مددا» . (25)
(اگر دريا براى نوشتن كلمات پروردگار من مركب شود، قبل از آنكه كلمات پروردگارم تمام شود، دريا به آخر برسد اگر چه همانند آن به مدد آوريم.

ملاصدرا، با توجه به اختلاف آراء مفسران درباره آيات موهم تشبيه، آنها را به چهار گروه تقسيم نموده و در اين باره چنين گفته است:
«بدانكه مردمانرا در بخش متشابهات قرآن و حديث مانند شريفه «يدالله فوق ايديهم‏»: (26) (روى دستهايشان دست‏خداست) . و «استوى على العرش‏»: (27 () بر عرش تكيه زد) و «جاء ربك‏» (28) (پروردگارت آمد) و همچنين «وجه‏» (صورت)، «ضحك‏» (خنده). «استحيا» (شرم) و «غصب‏» (خشم) و «مجى و ايتان‏» (آمدن) و «فى ظلل من الغمام‏» (در سايه با نهايى از ابر) و آنچه كه بر اين اسلوب است و مو هم تشبيه مى‏باشد، روشها و مذاهب بى‏شمارى است.
الف - شيوه لغوى‏ها و اكثر فقها و اهل حديث و حنبليان و كراميان كه معتقدند: «مدلول و معناى ظاهرى الفاظ و معناى اوليه آن بايد محفوظ بماند بى آنكه مراعات تقديس و تنزيه را در مورد ذات و صفات خداوند - تعالى - را مدنظر قرار دهند.
ب - طريقة عقل گرايان و نكته سنجان كه الفاظ را به گونه‏اى تاويل مى‏نمايند كه با قواعد نظرى و مقدمات علمى ايشان سازگار باشد و خداوند را از صفات مخلوقين و ممكنات تقديس و تنزيه مى‏نمايند.
ج - شيوه اهل اعتزال كه جمع ميان دو روش فوق نموده، در برخى امور قائل به تشبيه و در بعضى ديگر معتقد به تنزيه گرديده‏اند. آنان در باب مبدا و صفات بارى تعالى قائل به تنزيه شده و در باب مسائل مربوط به معاد و رستاخيز به تشبيه گرويده‏اند.
د - طريقه راسخان در علم و ابقان است كه بى‏آنكه معناى ظاهرى الفاظ و مدلول واقعى آن تغيير نمايد و يا آنكه تاويلى صورت پذيرد به تحقيق معانى الفاظ و پيراستن معانى الفاظ از امور زائد مى‏پردازند . (29)
ملاصدرا ضمن انتقاد از سه روش نخست، شيوه راسخان در علم را صحيح‏ترين و مطمئن‏ترين روش تفسير در باب آيات موهم تشبيه دانسته است.او در اين باره چنين گفته است: «آن چيزى كه براى علماى راسخين و عرفاى محققين از رازهاى قرآنى و اسرار آن كشف مى‏گردد مخالف ظاهر تفسير نمى‏باشد.بلكه مكمل و متمم آن بوده و رد شدن از پوست و رسيدن به مغز و گذشتن از ظاهر و رسيدن به باطن و درون آن است اين چيزى است كه ما درباره فهم معانى قرآن مى‏گوييم نه آنچه كه با ظاهر قرآن مخالفت داشته باشد.همچنانكه پويندگان راههاى افراط و گزافه گويان بر آن راه يافته‏اند.مانند آنكه استواء بر عرش را تنها تصوير عظمت و خيال نمودن كبرياى حق تاويل كرده و كرسى را تنها علم و يا قدرت، و معيت و آمدن و نزديكى و ديگر چيزها را مجرد خيالى كه از حصول و دريافت‏خالى است تاويل نموده‏اند . (30)
ملاصدرا از شيوه ظاهر گرايان به علت جمود آنان بر ظواهر الفاظ انتقاد مى‏نمايد و مى‏گويد اين گروه به جهت جمودى كه به ظواهر الفاظ دارند به حقيقت معانى قرآن راه پيدا نمى‏نمايند.نيز، تاويلات معتزله كه در تفسير آيات از صناعات ادبى و علوم بلاغى بهره گرفته‏اند بويژه آنكه در تاويل آيات متشابهه از تخييل و تمثيل استفاده زيادى نموده‏اند را نادرست مى‏شمرد.
او مى‏گويد حمل الفاظ و ظواهر آيات قرآن و نصوصى كه در كتاب و سنت آمده، بمجرد تخييل و تمثيل بى‏آنكه قائل به حقيقت دينى و اصل ايمانى باشيم امرى نادرست و غير جايز است; بلكه اين كار بمنزله گشودن باب سفسطه و تعليل و مسدود نمودن باب هدايت جويى در آيات قرآن است، چرا كه جايز دانستن اين گونه تخييلات و تمثيلات بدون توجه به حقايق دينى منتهى به سد باب اعتقاد درباره معاد جسمانى و عذاب قبر، صراط، حساب، ميزان، بهشت، دوزخ، حور، غلمان و ساير مواعيد كه در شرع از آنها ياد شده مى‏گردد.زيرا با فرض مذكور براى هر كس جايز است كه هر يك از اين امور را حمل بر تخييل نموده و حقيقتى عينى براى آنها قائل نشود . (31)
ملاصدرا با آنكه شيوه تفسير ظاهرى را نمى‏پسندد، ولى آن را بهتر و نزديك‏تر به تفسير گروه چهارم - كه آنرا شيوه تاويل گران واقعى و راسخان در علم ناميده است - مى‏داند او در اين باره مى‏گويد كسانى كه به ظاهر الفاظ جمود دارند و از مدلول ظاهرى آيات فراتر نمى‏روند از گروه سوم يعنى معتزله كه از صناعات ادبى و از كنايات و استعارات در
تفسير آيات استمداد ميجويند، به حقيقت نزديك‏تر مى‏باشند . (32) چرا كه اين گروه حداقل نسبت‏به حفظ قالب معانى و صورت حقايق آيات - كه مراد خداوند تعالى است - كوشيده‏اند.از گفتار ملاصدرا، بروشنى معلوم مى‏گردد كه او نسبت‏به روش تفسيرى معتزله - كه در بحث توحيد و عدل با شيعه اماميه همداستان مى‏باشند - از خود واكنش و حساسيت منفى نشان مى‏دهد.بطورى كه تفسير اهل ظاهر - كه دانشمندان و مفسران شيعى آن را مردود دانسته‏اند - را بر تفسير آنان ترجيح مى‏دهد و با تفسير اشاعره با تساهل و تسامح رفتار ميكند.در اين باره بايد اذعان نمود انديشه‏هاى غزالى بر ملاصدرا آنگونه قوى و مؤثر بوده كه موجب گرايش و نزديكى وى به افكار او شده است، بطورى كه عبارات و كلمات وى را همانگونه كه در كتاب «احياءالعلوم‏» آمده و در آن، از اشاعره تمجيد شده، بى كم و كاست در تفسير خود آورده است . (33)

ملاصدرا در تفسير خود بطور مبسوط درباره حروف مقطعه سخن گفته و به بيان آراء و نظريات دانشمندان درباره اين حروف پرداخته است.او معتقد است كه حروف مقطعه فاقد معنا و بدون مدلول نيست و در اين باره به اين حديث مشهور كه از حضرت على (ع) نقل شده استناد مى‏جويد: «لكل كتاب صفوة و صفوة هذا الكتاب حروف التهجى‏» نيز بر اين باور است كه اين نظريه كه گفته شده; فهم و درك مدلول و معناى اين حروف ممكن نيست، مقرون به صحت نمى‏باشد . (34)
وى مى‏گويد صحيح‏ترين سخنى كه تاكنون درباره حروف تهجى ابراز شده، نظريه ابن سينا مى‏باشد كه در رساله خود موسوم به «النيروزيه‏» ، آن را بيان داشته است . (35)
ملاصدرا، نظريه ابن سينا را با اندكى تصرف در تفسير و كتاب اسرار الآيات آورده است.برابر اين نظريه حروف جمل (ابجد) در مقابل مراتب موجودات قرار دارند. «ا» اشاره به مبدا اول است.چون آن اول نخست‏ها و ابتداى فرديت و اعداد است.و «با» اشاره به عالم عقل است و به همين جهت گفته شده كه موجود است و «با» بسم الله ظاهر شدند.چون آن از حروفى است كه بعد از «ا» الف و در ازاى ذات خداوندى وضع شده و آن اشاره به عقل كلى است . (36)
نيز «جيم‏» دلالت‏بر نفس كلى ميكند و «دال‏» دلالت‏بر عالم طبيعت مى‏نمايد.طبق اين نظريه اين چهار حروف اشاره‏اى به موجودات چهارگانه كه در وجود و ايجاد پشت‏سر هم قرار گرفته مى‏باشد.همچنين «ها» بر ذات بارى تعالى، «واو» بر عقل، «زا» بر نفس، «حا» بر طبيعت و «طا» بر هيولى و عالم ماده دلالت دارد . (37) او پس از آنكه به تطبيق حروف ابجد با مراتب وجود مى‏پردازد دربارة حروف مقطعه و مدلول آن چنين ميگويد:
مدلول «الم‏» عبارتست از: سوگند به ذات اول تعالى و صاحب امر و خلق و مدلول «المر» سوگند به اول تعالى صاحب امر و خلق، آنكه هم اول است و هم آخر، آنكه هم مبدا است و هم غايت اشياء.و مراد از «المص‏» سوگند به اول تعالى صاحب امر و خلق و موجود كننده تمام عالميان.و معناى «ص‏» سوگند به عنايت كلى است و «ق‏» سوگند به ابداع كه تمام موجودات را فرا گرفته است و «كهيعص‏» سوگند به نسبتى كه براى «ك‏» است‏يعنى نسبت عالم خلق به مبدا اول. «يس‏» سوگند به اول فيض و ابداع كه همان آفرينش و تكوين است. «حم‏» سوگند به عالم طبيعى كه در مجموعه خلق است.و «حمعسق‏» سوگند به مدلول و سايط آفرينش در وجود عالم طبيعى است. «طس‏» سوگند به عالم هيولى كه در عالم خلق و تكوين قرار گرفته است و «ن‏» قسم به عالم تكوين و عالم امر است . (38)
ملاصدرا پس از بيان اين نظريه، آن را بهترين و محكم‏ترين نظريه‏اى مى‏داند كه درباره حروف مقطعه بيان شده است . (39)

ملاصدرا در آثار خود، مخصوصا در تفسير تحت تاثير افرادى مانند ابو حامد غزالى (متوفى 505 ه.ق) و نظام نيشابورى (متوفى 728 ه.ق) و شمار ديگرى از مفسران واقع شده و از آراء و نظريات تفسير آنان در تفسير خود ياد كرده است.
با آنكه ملاصدرا در تفسير خود از مفسرانى چون زمخشرى و فخر رازى به خوبى ياد نمى‏نمايد و در بعضى موارد آراء آنان را به شدت مورد انتقاد قرار مى‏دهد.اما با اين وصف از تفاسير آنان بهره‏هاى زيادى برده و بعضا بخشهاى زيادى از تفاسير آنان را در تفسير خود عينا نقل نموده است.
اما آنچه بيش از هر چيز، نظر هر محققى را به خود معطوف مى‏دارد اين است كه ملاصدرا كه در شمار متفكران نامدار اماميه قرار دارد، چگونه تحت تاثير آراء و افكار غزالى قرار گرفته است‏با آنكه مى‏دانيم غزالى از نظر فكرى و كلامى در زمره بزرگان و متكلمان اشاعره محسوب مى‏گردد و در آثار خود از شيعه اماميه به خوبى ياد نمى‏نمايد و همواره ميان فرقه اماميه و اشاعره محسوى مى‏گردد ميان فرقه اماميه و اشاعره اختلاف ريشه‏اى و عميقى وجود داشته است.اگر نگوئيم كه ملاصدرا مروج آراء غزالى بوده، حداقل بايد اعتراف نمود كه صدرالمتالهين بخش مهمى از آثار خود را تحت تاثير و با بهره‏گيرى از تاليفات او به وجود آورده است. مقايسه ميان آثار او و غزالى اين مدعا را اثبات ميكند.در جاى جاى تفسير او مى‏توان عبارات و سخنان غزالى را مشاهده كرد. صدرالمتالهين با آنكه سعى مى‏كند از خود نسبت‏به اشاعره گرايشى نشان ندهد و بعضا متعرض آراء آنان مى‏شود اما به شدت از غزالى دفاع مى‏كند.او در كتاب مبدا و معاد خود گفته است:
«غزالى در بيشتر عقايد دينيه و اصول ايمانيه متابعت‏حكما نموده و بسيارى از عقايد خود را از ايشان فرا گرفته است.به سبب آنكه مذهب ايشان را در احوال مبدا و معاد اوثق مذاهب و اتقن آراء و اصفى از شبهه و شكوك و كلمات ايشان را ابعد از تخالف و تناقض از كلمات ديگران دانسته است.و تكفير و انكار و رد و استكارى كه در كتبش واقع است، يا مبنى است‏بر مصلحت دينيه از حفظ عقايد مسلمين از ضلال، به اعتبار آنكه فهم آنها را نمى‏كنند و از آنچه به گوش ايشان مى‏رسد از كلام متفلسفين ناقصين، مى‏لغزند و چنان مى‏پندارند كه به حكمت از شريعت‏بى‏نياز مى‏توان شد.و يا به جهت تقيه و خوف از علماى ظاهر بين از اهل زمان خودش بوده است.و مشهور است كه يكى از اهل زمان، حكم به كفر او نموده و رساله‏اى در تكفير و تضليل او نوشت.و يا آنكه در اوايل حال و پيش از كمال در معرفت، حكما را تكفير نموده است‏به گمان آنكه ايشان، قدرت و علم بارى تعالى را به جزئيات نفى مى‏كنند و معاد جسمانى را منكرند و بعد از امعان در كلام ايشان و تفطن آنكه ايشان به اين امر قائلند و بر وجه دقيقى كه جمهور فهم آن نكرده‏اند; به جهت قصورى كه در مدارك و عقول جمهور است، از آن رجوع نموده، تائب شده است و مذهب و رايش، مطابق با مذهب و راى ايشان شده است . (40)

آثار متنوع و گوناگونى كه از ملاصدرا بجا مانده، گويانى اين واقعيت است كه او بيشتر عمر خود را در راه تحقيق و تاليف مصروف داشته است.مرحوم شيخ آقا بزرگ تهرانى، در «الذريعه‏» افزون بر هفتاد عنوان از تاليفات وى را نام برده است.بى‏شك ملاصدرا با اختصاص دادن بيش از پانزده تاليف و اثر خود، به موضوع تفسير سور و آيات قرآن، توجه و عنايت‏خاص خويش را نسبت‏به قرآن و علوم قرآنى ابراز مى‏دارد.ما در اينجا بمناسبت از مهمترين آثار او در اين زمينه باختصار ياد مى‏كنيم.
- اسرار الآيات . (41)
- متشابه القرآن . (42)
- تفسير آية . (43)
- تفسير آية النور . (44)
- تفسير سورة الاعلى . (45)
- تفسير سورة الم سجده . (46)
- تفسر سورة البقره: كه مؤلف تنها موفق شده تا تفسير آيه 62 از آن سوره را بنگارد . (47)
- تفسير سورة الجمعه . (48)
- تفسير سورة الحديد . (49)
- تفسير سورة الزلزال . (50)
- تفسير سورة الضحى . (51)
- تفسير سورة الطارق . (52)
- تفسير سورة الفاتحه . (53)
- تفسير سورة الواقعه . (54)
- تفسير سورة يس . (55)
- مفاتيح الغيب . (56)
- حاشيه بر تفسير بيضارى . (57)